Zazaca
Vikipedi, özgür ansiklopedi
 |
Bu madde, Vikipedi standartlarına uygun değildir ve bu nedenle düzenlenmesi gerekmektedir.
Maddeyi Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyip, geliştirerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.
Bu madde Şubat 2008 tarihinden beri, düzenleme isteğiyle etiketlidir. |
Zazaca ; Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde, Gürcistan'da, bazı Avrupa ülkelerinde, Kazakistan'ın birkaç şehrinde ve Kuzey Irak'da konuşulan bir Kuzeybatı İranî dilidir. Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en çok konuşulan üçüncü dildir.
Zazaca , Türkiye'de iki ilde Tunceli ve Bingöl'de en fazla konuşulan dildir. Bu iki ilin dışında Erzincan, Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Muş, Erzurum, Urfa, Adıyaman, Malatya, Batman, Bitlis, Kayseri, Aksaray.. gibi illerin bazı bölgelerinde konuşulur.
Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde de daha çok Zazaki/Zazaish ve Dimli olarak tanınır. Bunun yanında Kırmancki, Dimilki, Zonê Ma, Dersimki gibi kavramlar da Zazaca'nın yerel adlarıdır.
Hint-Avrupa dil ailesinin İrani gurubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (< Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice ,Goranice, Mazenderanca,Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.
Zazaca'nın Lehçeleri [değiştir]
Zazaca'nın lehçeleri;
Kuzey (Dersimce), Merkez ve
Güney Zazaca
1) Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kui [2])
Dersim, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş.. farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki adlandırılması ile Kürtçe'nin bir lehçesi olan Kurmanci kavramları birbirine karıştırılmamalıdır.
2) Merkez Zazaca:
Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden.. şiveleri gibi.
3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq [3])
Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.
Kaynak:
-
Selcan, Zülfü: Grammatik Der Zaza-Sprache, Verlag für Wissenschaft und Kultur, Belin, 1998.
Zaza Edebiyatı [değiştir]
Bilinen ilk Zazaca yazılı kaynak, Osmanlı döneminde Rusya'ya savaşa gönderilen Zazaların dilini inceleyen dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yılında yazılmıştır. Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. "Mewlid" adında iki kitap, ilki "Ahmedé Xasi" tarafından 1899'da ve diğeri "Osman Efendio Babıc" tarafından 1933'de Şam'da yayınlanmıstır. Bunun yanında Tunceli'ye özgü koç heykelli mezar taşlarının üzerinde Arap alfabesiyle yazılmış Zazaca yazılar tespit edilmiştir.
Zazaca Latin harfleri ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır.2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Cuma günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktadır. Ayrıca Yol TV, Su TV gibi Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir. Roj TV'de de kısmen Zazaca yayın yapılmaktadır fakat bu yayınlar daha çok propaganda amaçlıdır.
Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya,Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınları tarafından Zaza dilinde kitaplar yayınlanmaktadır. Ayrıca Dersim (Tunceli)'de yayınlanan ilk Zazaca gazete ise Munzur Haber'dir. Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurum'da yayınlanan "Vatı" dergisidir. Halen Malatya'da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazaca'nın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.
-
-
Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-
Almanca)
-
Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
-
Can Baz (belgesel)
-
Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
-
Dersim 38 (belgesel)
Bazı Zazaca Eserler:
-
Fahri Pamukçu, "Gıramerê Zazaki" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
-
Ali Himmet Dağ, "Mısaibê Mı Mase" (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
-
M. Jacobson, "Rastnustena Zonê Ma" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
-
Sait Çiya, "Her Çi Beno Sanike" (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
-
Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069–8-9
-
Faruk İremet, "Antolojiyê hozanwanê Swêdi" İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers, ISBN: 91-972069-0-X
-
Faruk İremet "Zeritenık" Poems, İremet Yayınları, 1996, ISBN: 91-972069-7-0
-
Faruk İremet "Rondıkê Çavên ti" Poems, 1993, APEC, Stockholm/Sweden ISBN: 91-87730-27-8
-
Koyo Berz "Namdarê Sêweregı" İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-972069-6-2
-
Koyo Berz "Kole Nêba" Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-97-2069-3-4
-
Koyo Berz "Ewro şori, meştı bêri" Novel, İremet Yayınları1996, ISBN: 91-972069-3-4
-
Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7
-
Terry Lynn Todd "A grammar of Dimili—Also known as Zaza" About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-973977-0-9
-
Safiya Pak "Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause" Poems, İremet Yayınları, 1997 ISBN: 91-972069-9-7
Zazaca'nın konuşulduğu coğrafya [değiştir]
Bakınız: Zazalar maddesi
Zazaca'nın en yoğun olarak konuşulduğu yerler :
1- Tunceli (genellikle bütün ilçelerde ve yoğunlukla kuzey ilçelerinde) 2- Bingöl (bütün ilçeleri ile) 3- Elazığ (doğu bölgesi) 4- Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri) 5- Urfa (Siverek ilçesi) 6- Muş (Varto ilçesi) 7- Erzurum (batı bölgeleri Hınıs,Aşkale..) 8- Sivas (Zara ilçesi) 9- Adıyaman (Gerger ilçesi) 10- Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
Zazalar, nüfusu tahminen 2 ile 4 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, iç ve Güneydoğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas’tan Muş-Erzurum’a, Gümüşhane'den Urfa’ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum.. illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı, Hafik, Gürün (Sivas), Varto (Muş), Tekman , Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge, Arapkir, Darende (Malatya), Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçesinde meskendirler. Bunun dışında İstanbul, Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir. Cambul (Kazakistan) Batum (Gürcistan) ve Musul (Irak) bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.
Anadolunun pek çok yöresinde ana dili Zazaca olan ve zamanla Kürtçenin Kurmancî lehçesi ile konuşmaya başlayan köyler de vardır. Tunceli'nin Mazgirt yöresindeki bazı köyler, Bingöl, Elazığ, Erzurum, Sivas Koçgiri Yöresi ve Erzincan'ın Refahiye ilçesindeki bazı yerleşimler, bugün Kürtçe konuşmalarına rağmen aslen Zaza kökenli yerleşimlerdir ve Zaza aşiretlerinin devamıdırlar. Ana dili Zazaca olan Lolan, Kureyşan, Hormekan (Hiran/Zerikan/Alikan/Sormemedan), Alan, Demenan, Şeyh Hasanan, Pevruzan, Laçinan, Karsan gibi Dersim aşiretlerinin bazı kolları, bugün ana dilleri olan Zazaca'dan kopup zamanla Kurmancî (Kürtçe) konuşmaya başlamışlardır.
Bazı Zazaca kelimeler ve Türkçe karşılıkları [değiştir]
![Zazaca ve Diğer İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır) [1]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Iranische_Sprachen.jpg/500px-Iranische_Sprachen.jpg)
Zazaca ve Diğer
İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır)
[1]
Namê to çıko/çıtho? : adın ne?
Namê şıma çıko? : isminiz nedir?
Tı çend serriya? : kaç yaşındasın?
Çaldera rında / To senin hol / çıturiya wesa ? : nasılsın iyimisin?
Tı weş be / berxudar be : sağol, (teşekkür).
Teşekür konu / tesekur kenane : teşekkür ederim.
Heq raji bo / Homa razi bo : Allah razı olsun.
No çıko / In çıtho ? : bu nedir?
Tı se kena ? : ne yapıyorsun?
Sıma xêr amê / Şıma xêr amey : Hoşgeldiniz
esto / esta : var
çino / çina : yok
Ya / Hêya : evet
Nê : hayır
şo : git
bê : gel
vace / vaje / vaze : söyle
Tı sa vana / Tı vuni se : Ne diyorsun?
bon : ev (inşaat) (ing: house)
çê/keye : ev (ing: home)
ju/yew : 1
dı : 2
hire : 3
çor/çar : 4
phonc/phanc : 5
şeş / ses : 6
holt / howt : 7
heşt : 8
nêw : 9
des : 10
vist : 20
hirıs : 30
çêwres : 40
phoncas : 50
seşti/seştae : 60
holtay/howtay : 70
heştay : 80
nêway : 90
se : 100
hazar : 1000
khewe / moy : mavi
kesk : yeşil
gêwr : gri
çeqer : sarı
sur : kırmızı
sis/sıpê : beyaz
sia/şia : siyah
qewa : kahverengi
khez : sarışın (insanlar için)
mae : anne
pi : baba
wae : kızkardeş
bıra : erkek kardeş
ma u pi : ebeveyn
ap/ded : amca
najni/naçıki : amcanın karısı
xal : dayı
xalcêni : dayının karısı
amıke : hala
xalıke :teyze
![Zazaca ve Diğer İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır) [1]](http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Iranische_Sprachen.jpg)